सरस्वती पूजा: ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, वैज्ञानिक र आध्यात्मिक अध्ययन

सरस्वती पूजा हिन्दू धर्मको एक महत्वपूर्ण पर्व हो, जसलाई विशेष रूपमा ज्ञान, विद्या, सङ्गीत, र कलाको देवी सरस्वतीको आराधना गरी मनाइन्छ। यो पर्व माघ महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा पर्ने भएकाले वसन्त पञ्चमीका रूपमा पनि परिचित छ। वसन्त ऋतुको प्रारम्भको सूचकका रूपमा समेत यो दिनलाई लिइन्छ।

सरस्वती पूजालाई विशेष गरी शिक्षासँग जोडिएको पर्व मानिन्छ। विद्यार्थी, शिक्षक, कलाकार, लेखक तथा विद्या, सङ्गीत, साहित्य र ज्ञानसँग सम्बन्धित व्यक्तिहरूले देवी सरस्वतीको आराधना गरी आफ्ना अध्ययन सामग्री, वाद्ययन्त्र, कलम, पुस्तक आदिको पूजन गर्छन्।

तर, सरस्वती पूजाको महत्त्व केवल धार्मिक वा सांस्कृतिक पक्षसम्म सीमित छैन। यसको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, वैज्ञानिक पक्ष, तथा दार्शनिक दृष्टिकोणले पनि गहिरो प्रभाव पार्छ। यस लेखमा हामी सरस्वती पूजाको विस्तृत अध्ययन गर्नेछौं।

सरस्वती देवी: ऐतिहासिक तथा पौराणिक पृष्ठभूमि

वेद र पुराणमा उल्लेख

देवी सरस्वतीलाई सबैभन्दा पहिलो पटक वेदहरूमा वर्णन गरिएको पाइन्छ। ऋग्वेदमा देवी सरस्वतीलाई ज्ञान, विद्या, वाणी र प्रवाहको प्रतीकका रूपमा चित्रण गरिएको छ। ऋग्वेदको प्रसिद्ध मन्त्र अनुसार,

“सरस्वती महावीर्या महादेवी महेश्वरी।
ज्ञानरूपा जगन्माता विद्यादायिनी नमः॥”

यस श्लोकमा देवी सरस्वतीलाई ज्ञान र विद्या प्रदान गर्ने शक्ति भएकी माता भनिएको छ।

पुराणहरूमा वर्णन

(क) ब्रह्मवैवर्त पुराण – यस ग्रन्थमा ब्रह्माजीले सृष्टि निर्माण गर्दा देवी सरस्वतीको प्रादुर्भाव भएको उल्लेख छ। जब ब्रह्माले संसारको सृष्टि गर्नुभयो, तब सृष्टि मौन थियो। त्यसपछि ब्रह्माजीले आफ्नो कमण्डलुबाट जल छर्केर एक दिव्य स्त्रीको उत्पत्ति गर्नुभयो। तिनै देवी सरस्वती थिइन्, जसले ब्रह्मालाई शब्द, सङ्गीत, तथा वाणी प्रदान गरिन्।

(ख) मत्स्य पुराण – यहाँ देवी सरस्वतीलाई ‘संगीतकी अधिष्ठात्री’ का रूपमा चित्रण गरिएको छ। उनले भगवान शिवलाई वीणाको सङ्गीत सिकाएको उल्लेख पाइन्छ।

(ग) स्कन्द पुराण – यसमा सरस्वतीलाई ‘ब्रह्मज्ञानकी देवी’ भनिएको छ। कुनै पनि शिक्षा, योग, वा विद्या हासिल गर्न सरस्वती देवीको कृपा आवश्यक हुन्छ।

---

सरस्वती पूजाको वैज्ञानिक आधार

सरस्वती पूजालाई केवल धार्मिक पक्षमा मात्र सीमित गर्न सकिन्न। यसको वैज्ञानिक पक्षलाई बुझ्न, यस पर्वको विभिन्न कोणबाट अध्ययन आवश्यक छ।

ज्ञान र मानव मस्तिष्कको सम्बन्ध

सरस्वती पूजा विद्या, ज्ञान र अध्ययनको प्रतीक हो। मानव मस्तिष्कको कार्यक्षमता वृद्धि गर्न अध्ययन, ध्यान, सङ्गीत तथा सिर्जनात्मक कार्य आवश्यक छन्। वैज्ञानिक रूपमा हेर्दा, सङ्गीत र ज्ञानले मस्तिष्कको न्यूरोनहरूलाई सक्रिय पार्छ, जसले गर्दा स्मरणशक्ति (Memory Power) तथा बौद्धिक क्षमता (Intellectual Ability) वृद्धि हुन्छ।

वसन्त ऋतु र सरस्वती पूजा

वसन्त ऋतु प्रकृतिको पुनर्जागरणको समय हो। यो ऋतुमा वातावरण सन्तुलित हुने भएकाले मानिसको मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ। वैज्ञानिक रूपमा,

• वसन्त ऋतुमा सूर्यको प्रकाश र तापमानको सन्तुलनले सेरोटोनिन (Serotonin) हार्मोन उत्पादन बढाउँछ, जसले अध्ययन गर्न उर्जा प्रदान गर्छ।
• यो समयमा विद्यार्थीहरूका लागि अध्ययन गर्ने वातावरण राम्रो हुने भएकाले यो पर्व शिक्षासँग सम्बन्धित छ।

विद्यारम्भ परम्पराको वैज्ञानिक आधार

सरस्वती पूजाका दिन बच्चाहरूलाई पहिलो अक्षर लेख्न सिकाइने चलन छ, जसलाई विद्यारम्भ संस्कार भनिन्छ।

• बाल्यकालमा लेखन तथा अध्ययन गर्ने बानीले मस्तिष्कका न्यूरल पाथवेहरू विकास गराउँछ।
• प्रारम्भिक शिक्षाको वैज्ञानिक दृष्टिले मनोवैज्ञानिक प्रभाव सकारात्मक हुन्छ।

---

सरस्वती पूजाको विधि र अनुष्ठान

पूजाका लागि आवश्यक सामग्रीहरू

सरस्वती पूजामा निम्न सामग्रीहरू आवश्यक हुन्छन्:

✅ सरस्वती देवीको मूर्ति वा चित्र
✅ सेतो कपडा (सेतो रंग सरस्वतीको प्रतीक हो)
✅ सेतो फूल (चमेली, अपराजिता आदि)
✅ अक्षता, धूप, दीप, प्रसाद
✅ पुस्तक, कलम, वाद्ययन्त्र आदि

पूजाको चरणहरू

(क) संकल्प – पूजाका लागि शुद्धिकरण गरी संकल्प गरिन्छ।
(ख) पूजा आरम्भ – देवी सरस्वतीको मन्त्र उच्चारण गर्दै पूजा गरिन्छ।
(ग) विशेष मन्त्र जप –
“ॐ ऐं सरस्वत्यै नमः”
यो मन्त्र कम्तीमा १०८ पटक जप गरिन्छ।
(घ) पुस्तक, कलमको पूजा – विद्यार्थीहरूले आफ्नो अध्ययन सामग्री देवीलाई अर्पण गर्छन्।
(ङ) आरती र प्रसाद वितरण – पूजापछि देवीको आरती गरी प्रसाद वितरण गरिन्छ।

---

आधुनिक सन्दर्भमा सरस्वती पूजाको महत्त्व

शिक्षा र प्रविधिसँगको सम्बन्ध

आजको युगमा सरस्वती पूजालाई आधुनिक प्रविधि र शिक्षा प्रणालीसँग जोडेर हेर्न सकिन्छ। विज्ञान, प्रविधि, अनुसन्धान, तथा सिर्जनात्मक कार्यहरूमा देवी सरस्वतीको प्रतीकात्मक महत्त्व अझ बढेको छ।

समाज र सांस्कृतिक महत्त्व

नेपाल, भारत, बंगलादेश, भूटान, तथा अन्य दक्षिण एसियाली देशहरूमा सरस्वती पूजालाई प्रमुख सांस्कृतिक उत्सवका रूपमा लिइन्छ। विशेष गरी विद्यालय, विश्वविद्यालय, तथा शैक्षिक संस्थाहरूमा यो दिन विशेष कार्यक्रम गरिन्छ।

पर्यावरणीय चेतना

वसन्त ऋतुलाई प्रकृतिको पुनर्जागरणको समय मानिन्छ। सरस्वती पूजाका अवसरमा हरियाली, स्वच्छता, तथा प्राकृतिक सौन्दर्यलाई जोगाउने सन्देश प्रवाह गरिन्छ।

सरस्वती पूजा केवल धार्मिक पर्व मात्र नभई, ज्ञान, विज्ञान, तथा संस्कृतिको समिश्रण हो। यसको ऐतिहासिक, पौराणिक, वैज्ञानिक, तथा मनोवैज्ञानिक पक्षहरू अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्।

यो पर्व हामीलाई शिक्षा, अनुसन्धान, तथा सिर्जनात्मक कार्यमा अगाडि बढ्न प्रेरित गर्छ। अतः सरस्वती पूजाको वास्तविक सार केवल एउटा अनुष्ठानमा मात्र सीमित छैन, यसलाई जीवनभरि नै ज्ञान, विद्या, तथा अनुसन्धानी कार्यहरूमा समर्पित रहन प्रेरणाको रूपमा लिनुपर्छ।

"विद्यया अमृतम अश्नुते" – अर्थात्, ज्ञानद्वारा अमरतत्व प्राप्त गर्न सकिन्छ।